Pamięci Profesora Mariana Małowista (1909–1988)
Rafał Karpiński,
Severino da Silesia recte Seweryn Jung z Głogówka. Zapomniany franciszkanin–reformat w Centralnym Sudanie na początku XVIII wieku
Autor przedstawia sylwetkę nieznanego dotąd zakonnika franciszkanina–reformaty Seweryna Junga z Głogówka na Śląsku jako uczestnika wyprawy misyjnej z 1710 r. do Centralnego Sudanu, kierowanej przez ojca Carlo di Genova. W wyprawie tej Jung zachorował i zmarł. Na podstawie archiwaliów dotyczących franciszkanów śląskich, zachowanych w Państwowym Archiwum Głównym w Pradze, autorowi udało się zebrać nieco danych osobowych dotyczących Seweryna Junga. Na tej podstawie oraz w oparciu o wiedzę o środowisku franciszkanów na Śląsku autor próbuje ukazać rozwój duchowy Junga oraz motywy, które go skierowały do pracy misyjnej w Afryce.
Severino de Silesia recte Seweryn Jung of Głogów. A Forgotten Reformed Franciscan in Central Sudan at the Beginning of the Eighteenth Century
The author presents Seweryn Jung of Głogówek in Silesia, a heretofore unknown Reformed Franciscan and a participant of a missionary expedition to Central Sudan (1710), headed by Father Carlo di Genova. In the course of the venture Jung became sick and died. Archival material concerning Silesian Franciscans, found in the State Main Archive in Prague, enabled the author to gather certain data concerning Jung. Upon this basis and knowledge pertaining to the Franciscan environment in Silesia he attempted to depict the spiritual development of the friar and the motives which inspired him to embark upon missionary work in Africa.
Igor Kąkolewki,
Testament polityczny jako instrument władzy monarszej w Prusach Książęcych oraz Rzeczypospolitej
w XVI wieku
Artykuł poświęcony jest testamentowi politycznemu (Politisches Testament) sporządzonemu w latach sześćdziesiątych XVI w. dla księcia Albrechta Fryderyka Hohenzollerna oficjalnie przez księcia Albrechta Starszego, a praktycznie także przez grupę wpływowych dworzan na czele z Johannesem Funckiem. Zdaniem autora testament, obok funkcji wychowawczych, pełnił rolę programu politycznego grupy dworzan dążących do wzmocnienia władzy monarszej, najbardziej wpływowych w okresie do 1566 r. Autor porównał testament do podobnych utworów z terenów Rzeszy niemieckiej, wskazał też, że w Polsce, wobec powstania instytucji króla elekcyjnego w XVI w., nie było warunków dla rozwinięcia się tego gatunku piśmiennictwa.
The Political Testament as an Instrument of Monarchic Authority in Ducal Prussia and the Commonwealth during the Sixteenth Century
The article considers the political testament (Politisches Testament ) intended during the 1560s for Duke Albrecht Frederic Hohenzollern; officially issued by Duke Albrecht the Older it was, in reality, devised by a group of influential courtiers, headed by Johannes Funcke. In the opinion of the author, the testament performed, alongside certain moralising functions, the role of a political programme pursued by courtiers who aimed at reinforcing monarchic authority and who up to 1566 enjoyed greatest impact. The testament is compared to similar documents from the German Reich; the author indicates that during the sixteenth century — a period witnessing the emergence of the institution of the elected king — Poland did not offer conditions for the development of this particular genre of writing.
Antoni Mączak,
Spory o słowa, czyli feudalizm afrykański i europejski
Artykuł poświęcony jest terminologii używanej do opisu społeczeństw Czarnej Afryki — od społeczności tradycyjnych po niektóre współczesne struktury państwowe. Większość uczonych dla oddania form zależności społecznych używa, na ogół niekonsekwentnie, terminów zapożyczonych z historiografii Europy średniowiecznej (społeczeństwa feudalnego) i nowożytnej (więzi klientalnych). Zdaniem autora terminy te mogą być przydatne do opisów Afryki pod warunkiem ich uporządkowania, a zwłaszcza rozróżnienia zależności typu feudalnego — w założeniu trwałych i o rozbudowanej stronie ceremonialnej — od więzi klientalnych, mniej sformalizowanych i często mniej trwałych.
Debates Concerning Words, or African and European Feudalism
The author proposes an examination of terminology applied for describing the societies of Black Africa — from traditional communities to certain contemporary state structures. In order to express forms of social dependency the majority of scholars employ, as a rule inconsistently, terms borrowed from the historiography of mediaeval (feudal society) or modern Europe (cliental bonds). The author maintains that such terms may be useful for describing Africa under the condition of putting them into order and distinguishing between feudal dependencies — envisaged as permanent and with a developed ceremonial form — and cliental bonds, less formalised and often less constant.
Danuta Molenda,
Rachunki krakowskiej wagi wielkiej jako źródło do dziejów handlu ołowiem i glejty w Polsce XVII wieku
Na podstawie rachunków, przechowywanych w Archiwum Państwowym w Krakowie, autorka omawia rozmiary, geografię strukturę handlu ołowiem i glejtą (żużlem rudy ołowiu pozostałym po pozyskaniu z niej srebra) z kopalń w Olkuszu. D. Molenda wskazuje główne tendencje w tym handlu: jego znaczną redukcję od 1647 r., związaną ze spadkiem wydobycia, zmniejszenie w handlu odsetka ołowiu a zwiększenie glejty oraz spadek odsetka obu produktów sprzedawanego za granicą. W omawianym okresie głównymi szlakami wywozu obu produktów była wodna droga Wisły i lądowa — na Węgry. Autorka podkreśliła duży udział polskich królów i szlachty w handlu ołowiem i glejtą, a także widoczny udział Żydów zajmujących się handlem nimi na terenie Polski. Porównując dane rachunków wagi wielkiej z innymi źródłami, autorka wskazała braki tych pierwszych: nieuwzględnienie dróg prowadzących z Olkusza z pominięciem Krakowa — głównie na Śląsk i do Czech oraz Austrii, a także brak danych o reeksporcie ołowiu i szlaki z miast sprowadzających je z Krakowa — zwłaszcza Gdańska i małego miasta Tarłowa, sprowadzającego duże ilości tych produktów.
Accounts of the Cracow Grand Scale as a Source for the History of the Lead and Litharge Trade in Poland during the Seventeenth Century
Upon the basis of accounts stored in the State Archive in Cracow the author discusses the size, geography and structure of trade in lead and litharge (lead ore slag after the extraction of silver) mined in Olkusz. D. Molenda indicates the main trends of this trade: its considerable reduction, starting with 1647 and connected with a decline of the excavation, the falling percentage of lead and an increase of litharge, as well as a drop in the percentage of both products sold abroad. During the discussed period the main routes of exporting both products was the Vistula and a land route to Hungary. The author accentuates the considerable participation of the Polish kings and the gentry in the trade in question, as well as a discernible part played by Jewish merchants in Poland. A comparison of data obtained from accounts of the grand scale with other sources shows the faults of the former, which neglected routes, mainly towards Silesia, Bohemia and Austria, which led from Olkusz and bypassed Cracow, as well as the absence of information about the re–export of lead and the routes from the towns — especially Gdańsk and the small township of Tar_ów — which imported those commodities from Cracow.
Bronisław Nowak,
Intronizacja kabaki Mutesy w świetle relacji Speke’a — odkrywcy źródeł Nilu
Autor podkreślił, że J. H. Speke’a nie widział intronizacji kabaki osobiście, a informacje o niej zaczerpnął od władców Rumanika i kupców arabskich. B. Nowak zauważył, że oba źródła zniekształcały przekazywane wiadomości stosownie do swoich potrzeb: władcy Rumanika — aby pokazać swoją potęgę i zachęcić Europejczyków do odwiedzenia ich kraju, a kupcy arabscy — aby zniechęcić Białych, swoich potencjalnych konkurentów, do przybywania do Bugandy. Dzięki temu relacja Speke’a, zwierająca opis znanych skądinąd elementów ceremoniału intronizacyjnego, jest cennym źródłem do dziejów królestwa Bugandy.
The Enthronement of kabak Mutesa in the Light of an Account by J. H. Speke, the Discoverer of the Headwaters of the Nile
The author emphasises the fact that J. H. Speke did not actually witness the enthronement of the kabak , but obtained pertinent information from the ruler of Rumanik and Arabian traders. Both sources deformed the transmitted information suitably to their needs: the rulers of Rumanik wished to demonstrate their might and entice Europeans to visit their country, while Arabian merchants aimed at discouraging potential white rivals from arriving in Buganda. Consequently, the Speke account, containing a description of otherwise known elements of the enthronement ceremony, remains a valuable source for the history of the kingdom of Buganda.
Henryk Samsonowicz,
Handel Litwy z Zachodem w XV wieku
Artykuł poświęcony jest zasięgowi geograficznemu, drogom, strukturze towarowej oraz próbie sporządzenia bilansu opłacalności handlu ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego z partnerami zachodnioeuropejskimi, którymi były przede wszystkim miasta Hanzy, a zwłaszcza Gdańsk. Autor wskazuje na szczególną rolę wieku XV, jako okresu włączania Wielkiego Księstwa Litewskiego do sieci handlu ogólnoeuropejskiego. Autor podkreśla znaczenie Litwy jako obszaru tranzytowego w wymianie Europy Zachodniej z ziemiami współczesnej Rosji. Zdaniem H. Samsonowicza pełnienie funkcji kraju tranzytowego mogło w istotny sposób podnosić opłacalność handlu litewskiego, zwłaszcza wartość eksportu.
Lithuanian Trade with the West during the Fifteenth Century
The article presents the geographic range, routes, commodity structure and an attempted balance–sheet of the profitability of trade between the Grand Duchy of Lithuania and its Western European partners, especially the Hanseatic towns (primarily Gdańsk). The author points to the unique role of the fifteenth century — a period of the inclusion of the Grand Duchy into the network of European trade. Emphasis is placed on the significance of Lithuania as transit region in the exchange between Western Europe and the lands of modern Russia. In the opinion of H. Samsonowicz, the fulfilment of the function of a transit country could have essentially improved the profitability of Lithuanian trade and, in particular, the value of export.
Barbara Stępniewska–Holzer,
Żydzi w miasteczkach guberni witebskiej w połowie XIX w. Zaludnienie i struktura zawodowa
Artykuł stanowi charakterystykę ludności żydowskiej na omawianym obszarze. Obok danych demograficznych i gospodarczych zawiera szerokie omówienie statusu prawnego Żydów w państwie rosyjskim. Autorka podkreśla dużą wagę zakazów: osiedlania się Żydów na wsi i nabywania przez nich ziemi dla ukształtowania się na ogół ubogiej i skupionej w miastach społeczności żydowskiej, tak na obszarze guberni witebskiej, jak i w całym Cesarstwie Rosyjskim.
Jews in the Small Towns of the Vitebsk Gubernia in the Mid–nineteenth Century. Population and Professional Structure
In this characteristic of the Jewish population in the discussed area demographic and economic data are accompanied by an extensive examination of the legal status of Jews in the Russian state. The author accentuates the large part played by bans aimed against Jewish settlers in the countryside and the purchase of land, which influenced the shaping of the, as a rule, poor Jewish population concentrated in towns, both in the gubernia of Vitebsk and in the Russian Empire as a whole.
Jan Szemiński,
O tradycji ustnej jako źródle historycznym (Peru wiek XVI–XVII)
Autor omawia problemy krytyki tradycji ustnych jako źródła, na przykładzie tradycji peruwiańskich, powstałych w kręgu cywilizacji Inków, a przetłumaczonych na hiszpański i spisanych w okresie nowożytnym. J. Szemiński podkreśla zniekształcenia treści powstałe w trakcie funkcjonowania tradycji ustnej, jej tłumaczenia na obcy język i system pojęć kulturowych, a także wagę odróżnienia elementów formy tradycji (powtarzające się zdania i sekwencje) od jej warstwy faktograficznej. Autor wskazuje na konieczność dobrej znajomości języka oryginału tradycji ustnej, realiów kręgu kulturowego, w którym powstała, a także na potrzebę weryfikacji tradycji przy pomocy innych rodzajów źródeł.
On Oral Tradition as a Historical Source (Peru XVI–XVII century)
The author presents problems of oral tradition, conceived as a source, upon the example of Peruvian tradition created in the Inca civilisational circle, translated into Spanish and written down in modern times. Emphasis is placed on the deformation of the contents during the functioning of oral tradition and its translation into a foreign language and system of cultural ideas as well as the importance of distinguishing assorted elements of the form of tradition (recurring sentences and sequences) from its factographic level. The author demonstrates the necessity of familiarity with the language of original oral tradition as well as the cultural circle in which it was created, and the need for verifying tradition by means of different types of sources.
Michał Tymowski,
Terytorium i granice Songhaju w końcu XV i w XVI wieku — problem centrum i obszarów peryferyjnych wielkiego państwa zachodnioafrykańskiego
Autor omówił czynniki kształtowania się i strukturę terytorium jednego z wielkich państw Afryki Zachodniej. Wskazał na układ stref przyrodniczych, źródła bogactw mineralnych (sól) oraz przebieg szlaków handlowych jako na ważne czynniki kształtowania się obszaru państwa. Podkreślił zróżnicowanie kraju na tereny centrum zarządzanego bezpośrednio przez władców Songhaju, oraz peryferie pozostające z zależności trybutarnej od nich, przy czym peryferii, obok obszarów pogranicznych, należały niektóre ziemie położone w pobliżu geograficznego centrum państwa. M. Tymowski wskazał także na trudności w opisie przebiegu granic państwa i jego prowincji, spowodowane brakiem granic liniowych, w miejsce niektórych występowały szerokie granice strefowe.
The Territory and Borders of Songhay at the End of the Fifteenth Century and during the Sixteenth Century — the Centre and the Peripheries in a Prominent West African State
The author discusses the factors of the creation of a prominent West African country, indicating the configuration of natural spheres, mineral resources (salt) and the courses of trade routes, conceived as important elements in shaping state territory. Emphasis is placed on the distinction of the country into a centre, administered directly by the rulers of Songhay, and the peripheries, which retained tributary dependence and which included, alongside borderland terrains, also lands located in the vicinity of the geographic centre of the state. M. Tymowski indicates the obstacles encountered in describing the course of the state borders and the provinces, caused by the absence of linear frontiers, which were supplanted by wide border zones.
Andrzej Wyrobisz,
Nazwy ulic, placów i dzielnic w miastach polskich: nośniki informacji — źródła historyczne — zabytki kultury
Autor zajął się nazwami ulic, placów i dzielnic mającymi motywację semantyczną; nazwy takie powstawały w miastach polskich od średniowiecza do schyłku XVIII w. (wyjątkowo później), potem zaczęły je zastępować nazwy konwencjonalne, pozbawione motywacji semantycznej, nadawane urzędowo. Wyróżnił trzy wielkie grupy takich nazw: I. Nazwy odzwierciedlające krajobraz naturalny i kulturalny (topografię i hydrografię, szatę roślinną i zwierzostan, działalność osadniczą człowieka, w tym osadnictwo poprzedzające powstanie miasta i towarzyszące jego rozwojowi). II. Nazwy informujące o funkcjach ulic i placów (komunikacyjnych, gospodarczych). III. Nazwy informujące o stosunkach społecznych (o stosunkach własnościowych, grupach etnicznych i wyznaniowych, strukturze zawodowej mieszkańców miasta).
The Names of Streets, Squares and Quarters in Polish Towns as Carriers of Information, Historical Sources and Monuments of Culture
The author deals with the semantic motivation of the names of streets, squares and quarters, which appeared in Polish towns from the Middle Ages to the end of the eighteenth century (only in exceptional cases did they originate later), and subsequently were replaced by officially granted conventional names, devoid of semantic motivation. The three large groups of such names include: I. names reflecting the natural and cultural landscape (topography and hydrography, flora and fauna, and human settlements, including those preceding the foundation of the given town and accompanying its development); II. names informing about the functions (communication, economic) fulfilled by streets and squares, III. names informing about social relations (ownership relations, ethnic and religious groups, the professional structure of the inhabitants).
Michał Kopczyński,
Auksologia historyczna. Nowa droga czy manowce historii gospodarczej?
Autor omawia badania zmian średniego wzrostu populacji ludzkich od XVIII w. po czasy współczesne, a zwłaszcza próby przełożenia wyników tych badań na dzieje gospodarcze (wzrostowi materialnego poziomu życia miało towarzyszyć zwiększania się wzrostu ludzi). M. Kopczyński wskazuje na trudności w jednoznacznej interpretacji części danych auksologicznych, jak zjawisko karlenia ludności Europy w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego I poł. XIX w., czy niżnice wzrostu pomiędzy XIX–wiecznymi Amerykanami i Europejczykami. Mimo to, zadaniem autora, badanie auksologiczne są przydatne w historii gospodarczej, a wskaźniki trudne do zinterpretowania otwierają nowe możliwości przed pracami historyków (np. karlenie robotników w XIX w., mogło być spowodowane relatywnie niewielkim udziałem tej grupy społecznej w podziale szybko rosnących dochodów, lub jakimiś specyficznymi dla tej populacji preferencjami konsumpcyjnymi, w których zaspokojenie potrzeb żywnościowych odsunięte było na dalszy plan).
Historical Auxiology. A New Path or the Misleading Roads of Economic History?
The author discusses research dealing with changes in the average growth of human populations from the eighteenth century to contemporary times, and in particular attempts at translating the outcome of such studies into economic history (the growing material living standard was to accompany the increasing number of people). Attention is drawn to the problem of proposing an unambiguous interpretation of certain auxiological data, such as the reduction of the population of Europe during the period of rapid economic growth in the first half of the nineteenth century, or growth differences between nineteenth–century Americans and Europeans. Nonetheless, the author claims that auxiological investigations are useful in economic history, and that indices difficult to interpret open new opportunities for historians (e. g. the careers of nineteenth–century workers could have been caused by the relatively slight participation of this group in the division of rapidly growing incomes or by certain consumption preferences specific for this group, in which meeting food requirements was relegated to the background).
Grzegorz Myśliwski,
Archetypy i historia. Uwagi o Polskich dziejach bajecznych mistrza Wincentego Kadłubka Jacka Banaszkiewicza
Archetypes and History. Comments on Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadłubka (Legendary Polish History by Master Wincenty Kadłubek) by Jacek Banaszkiewicz
Janusz Żarnowski,
Nowe spojrzenie na dzieje inteligencji polskiej (na marginesie książki Ludwika Hassa, Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek, Łowicz 1999
A New View on the History of the Polish Intelligentsia (on the Margin of the book by Ludwik Hass:Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek /The Fortune and Misfortune of the Polish Intelligentsia. The Nineteenth and Twentieth Century/, Łowicz 1999).
Recenzje, s. 561–583
Komunikaty, s. 585–586